Wat Varroa ons leert?

De meeste imkers verkrampen als het gaat over varroa en hoe er mee om te gaan; behandelen of niet, het blijft een moeilijk onderwerp. Sinds Varroa destructor, de mijt die een bijenvolk parasiteert met (veelal) dodelijke gevolgen, ergens in de jaren tachtig van de vorige eeuw vanuit Azië, op een zeer ongelukkige manier in West-Europa geïntroduceerd werd, bepaalt ze menig imkergesprek. Uiteraard is de aanwezigheid van de mijt in je volken ernstig te nemen, maar gaan we er op een correcte manier mee om en is onze benadering van en onze kijk op het fenomeen de juiste?

Ooit beweerde de Amerikaanse bijenauteur Michael Bush1 dat varroa al lang was overwonnen als we er initieel niet zoveel aandacht hadden aan geschonken. Dat dat een nogal controversiële uitspraak was en is staat boven elke twijfel maar mits de juiste lezing besef je al snel dat hij de nagel op de kop slaat. Bush bedoelt immers niet dat we het fenomeen (hadden) moeten negeren maar dat onze interpretatie ervan niet tot dé oplossing leidt. Na dik vijventwintig jaar vechten tegen de mijt hebben we de strijd nog altijd niet gewonnen. De gangbare manieren om ertegen op te treden hebben enkel maar gezorgd voor mijtenpopulaties die als maar beter bestand lijken tegen al die bestrijdingsmethodes, met als gevolg dat we steeds meer en steeds sterkere middelen moeten inzetten.

Maar gaan we niet aan de essentie voorbij? Is het niet zo dat varroa ons iets te vertellen heeft, niet alleen over de bijen maar evenzeer over hoe we met onze leefomgeving in het algemeen omgaan? Moeten we daarom niet met andere ogen naar deze plaag gaan kijken?

Vaak worden de symptomen (bacterieel of viraal) met de oorzaken van een ziekte verward en bestrijden we die symptomen in plaats van naar de oorzaken op zoek te gaan. Wat leren we als we de levensbedreigende parasieten en bacteriën bekijken als aanduiders van ziektes bij onze bijen2?

Stel nu even dat parasieten en bacteriën inderdaad wél de oorzaak zijn van een ziekte. Waarom – en hoe – is de Aziatische honingbij er dan wel in geslaagd om al vele eeuwen, ja zelfs millenia, de varroamijt het hoofd te bieden? Dat kan toch alleen maar dankzij haar natuurlijke vitaliteit (door zwermen, poetsgedrag, enz.) gekomen zijn? Een gezond bijenvolk heeft van nature voldoende kracht om met belagers om te gaan. Zo’n volk weet het evenwicht in stand te houden en het aantal belagers in te dijken. Het is pas als een volk verzwakt, dat de weegschaal overslaat in het voordeel van de parasiet. Dat is dan ook de les die varroa ons leert. Varroa is een klokkenluider, een indicator dat er iets grondig fout zit in de manier waarop wij mensen ons verhouden tegenover de leefwereld van de honingbij én tegenover de hele wereld.3 Misschien is het voor imkers ver gezocht maar daarin verschilt varroa niet van de bankencrisis van 2008 die ons toen waarschuwde dat de manier waarop we ons financiële en economische reilen en zeilen hebben ingericht gedoemd is om te mislukken. De oplossingen waarmee we die bankencrisis aanpakten, boden een oplossing op korte termijn. De banken werden gered, maar voor de lessen op lange termijn bleven we doof: de tijdbom onder het hele systeem tikt onveranderd verder.

Met varroa is het net zo. Er is namelijk meer aan de hand: er is iets fundamenteel fout in de gangbare bijenbedrijfsmethode én in onze kijk op het globale ecosysteem. Ook bij het bijenhouden hebben we te maken met een systeemcrisis (ingezet met de moderne bijenkasten zo’n 150 jaar geleden) en varroa is er lang niet het enige symptoom van.

Onze bestrijdingsstrategieën tegen de mijt worden gestuurd door denken op korte termijn. In sommige gevallen komen onze individuele bijenvolken met iets meer succes door de winter maar als we op lange termijn denken, betekenen deze methodes dat we jaar na jaar toestaan dat zwakke volken – met zwak genetisch materiaal – verder leven en dat zo de totale genenpool verzwakt.

Is het daarom niet aan te raden om op een meer Darwiniaanse manier met onze bijen, met varroa en andere ziektes om te gaan4? Als we leren om te begrijpen dat als een bijenvolk afsterft er ook zwak genetisch materiaal verdwijnt, begrijpen we wat Michael Bush bedoelde. Dan ontstaat vanzelf een varroa-resistente bijensoort zonder dat we erop moeten telen. Het veronderstelt een andere geestesinstelling, een broodnodige mind switch. Pas dan krijgen wij – of beter gezegd, onze bijen – varroa onder controle. Albert Einstein wist al dat geen enkel probleem opgelost kan worden met dezelfde manier van denken als die het heeft veroorzaakt.

Is het een makkelijk proces? Helemaal niet… Ik spreek uit ervaring want ik verloor, sinds ik imker, elke winter meerdere of al mijn volken. Is het verdwijnen van een bijenvolk jouw schuld, omdat je het hebt verwaarloosd? Nee, natuurlijk niet.

Het resoluut stoppen met behandelen kan een oplossing zijn voor de bijencrisis, maar dan wel een oplossing die veel moed en doorzettingsvermogen vraagt. Uiteraard is het makkelijker om een wintersterfte van pakweg 60% of meer te aanvaarden als je tien of twintig volken hebt dan als je er maar eentje hebt. In het eerste geval hou je respectievelijk 4 of 8 volken over, in het laatste geen enkel. Maar in beide gevallen kan je het volgende seizoen hopen op natuurlijke zwermen en zo je populatie vergroten of opnieuw opstarten, allicht met sterker genetisch materiaal. Niemand vindt het fijn een volk te zien falen of te laten sterven. Sommige collega-imkers plakken je bovendien allerlei onheuse etiketten op en ook dat is niet fijn. Bovendien zullen sommigen je ook nog eens verwijten dat je ook hun volken besmet als je niet behandelt en dat jij (mede)verantwoordelijk bent voor hun verliezen. Ook daarmee moet je leren omgaan, voet bij stuk houden en andere praktijken (o.a. stoppen met het verhinderen van zwermen) bevorderen.

Voor alles komt het erop aan dat je luistert naar wat de bijen ons proberen te vertellen: over de systeemcrisis in de bijenteelt maar evengoed over de algemene systeemcrisis waarmee we tegenwoordig te maken hebben.

 

1 Michael Bush, The Practical Beekeeper, Beekeeping Naturally, volume I-III. X-Star Publishing Company, Nehawka, Nebraska, USA, 2004-2011.

2 Ik refereer hierbij graag aan disease, het Engelse woord voor ziekte; te splitsen als dis-ease wat letterlijk vertolkt hoe een levend wezen niet op zijn gemak (“at ease”) en dus ziek is.

3 Lees in dat verband Horst Kornberger, Global Hive: Bee Crisis and Compassionate Ecology, Integral Arts Press, 2012 of Gunther Hauk, Towards Saving the Honeybee, Biodynamic Association, 2002-2017. Beide auteurs komen ook uitgebreid aan bod in Queen of the Sun. What are the bees telling us? 2011.

4 Thomas D. Seeley,Darwiniaans Imkeren: een kijk op de bijenteelt vanuit een evolutionair perspectief, Maandblad van de Vlaamse Imkerbond (september 2017) en David Heaf, Omgaan met varroa: natuurlijke of artificiële selectie, Maandblad van de Vlaamse Imkerbond (november 2017).

 

 

Bij voetnoot 4:

Link naar pdf van de twee artikels (Nederlandse vertaling). In bijlage verstuurd.